Nhà trình tường của người Tày ở Lạng Sơn

Nhà trình tường thuộc sở hữu của người Dao Tiền ở xóm Bản Chang, xã Thành Công, huyện Nguyên Bình (Cao Bằng). Ngôi nhà được xây dựng hoàn toàn bằng đất nện dày, không sử dụng cột hay cọc làm trụ. Xóm với gần 50 hộ dân, và gần 100% đều là người Dao Tiền. Họ sinh sống chủ yếu ở men sườn đồi núi và làm một số nghề như trồng trọt trúc sào, ngô, dong riềng, chăn nuôi gia cầm. Điều đáng nói ở đây là người dân vẫn có thể giữ gìn được nét kiến trúc nhà trình từ xa xưa để lại.

Để hoàn thiện một ngôi nhà trình tường cần đòi hỏi sự tỉ mỉ từ khâu làm móng nhà. Và thông thường, móng sẽ được đào sâu khoảng 1 mét rồi kè bằng đá cùng với chất kết dính là đất trộn nhuyễn lên. Vật liệu chính để làm tường nhà vẫn là đất sét, đất cao lanh hoặc đất thịt dưới chân núi đá vôi.

Sau khi làm móng là công đoạn đắp đất thành tường. Trước tiên phải làm chiếc khuôn bằng gỗ rồi sau đó cào đất núi vào thúng, sàng đổ vào khuôn gỗ ván, rồi cầm chày gỗ thay nhau giã cho tới khi đất kết dính lại, sao cho việc tháo khuôn không thể rơi ra được. Thực hiện xong tầng thứ nhất sẽ tiếp tục tháo khuôn gỗ đặt tiếp tầng thứ hai, mỗi lượt tầng cao khoảng 50 - 70 cm. Đất giã nhuyễn bao nhiêu thì tường sẽ càng lâu bền bấy nhiêu. Tường đất thường sẽ cao 5 - 6 lượt tầng ván khuôn, thậm chí lên tới 7 - 8 tầng khuôn.

Sau khi kết thúc việc trình tường xung quanh, lấy gỗ làm khung nhà thì cần quan tâm tới hệ thống cột gỗ để phân chia các phòng. Ngôi nhà trở nên trang nhã nhờ lớp bôi quét sau khi bên ngoài tường mài nhẵn. Mái nhà thì được lợp bằng ngói âm dương. Nhà trình tường Lạng Sơn luôn được xây bao bọc kín đáo không như cách xây dựng của bất kỳ kiểu nhà nào. Vì thế vào màu hè ở đây rất mát mẻ nhờ có hệ thống thông gió, cách nhiệt nhưng mùa động lại rất ấm cúng.

Nhờ sự khéo léo và tỉ mẩn của đôi tay người Dao Tiền, những bức tường bằng đất càng trở nên vững chãi và chắc chắn để đảm bảo an toàn khi sinh sống. Nét độc đáo trong kiến trúc ngôi nhà trình tường Lạng Sơn còn được thể hiện ở khuôn mẫu thống nhất. Nghĩa là dù nhà to hay nhỏ thì đều có sự thống nhất ba gian và hai cửa bao gồm: Một cửa chính giữa nhà, một cửa phụ đầu hồi bên trái, hoặc bên phải để ra chuồng trâu, chuồng lợn ở đằng sau. Ngoài ra, còn có thêm 2 cửa sổ bên trái, bên phải lối ra vào, 1 cửa sổ ở gian bếp.

Dù bề ngoài kiến trúc những ngôi nhà trình có vẻ khá đơn giản thế nhưng nó lại đòi hỏi sự công phu và thời gian để hoàn thiện. Ở khoảng những năm 50, 60 thế kỷ trước, việc hoàn thiện nhà trình tường gần như thủ công bằng sức người bởi giao có thể nói kỹ thuật ngày đó còn nhiều khó khăn và chưa phát triển như bây giờ. Thế nhưng có một sự thực rằng người dân ở đây rất đoàn kết với nhau, kể cả làng xóm cũng thường ngồi bàn bạc, chung sức nhau để xây dựng những ngôi nhà liền kề, chung tường nhà với nhau.

Những năm trở lại đây, người dân đang có xu hướng xây dựng những ngôi nhà cấp bốn bằng gạch đá. Thế nên nhà trình tường Lạng Sơn đang dần bị mai một. Để có thể bảo tồ và giữ gìn những ngôi nhà trình tường cần có sự can thiệp của các cơ quan chức năng để tuyên truyền cho người dân ý thức cũng như kiến thức để bảo tồn vốn quý mà ông cha ta đã để lại. Hạn chế tối đa việc nâng cấp hay tu sửa vì điều này đã làm thay đổi kết cấu nguyên bản của ngôi nhà. Ngoài ra cần khuyến khích người dân hiểu biết về chính địa phương mình nhằm mục đích quảng bá du lịch, tuyến du lịch Phia Đén – Phia Oắc, xã Thành Công để trở thành một địa điểm du lịch lý tưởng với du khách khi ghé thăm Lạng Sơn.

Hy vọng bài viết này đã giúp bạn đọc hiểu hơn về nền kiến trúc độc đáo của nhà trình tường xứ Lạng. Dù thế nào, việc bảo tồn và duy trì các làng, bản buôn truyền thống của người Dao cũng là điều vô cùng cần thiết. Cần hướng tới các tiêu chí như khuyến khích bảo tồn nhà cửa, trang phục, nghề thủ công truyền thống để người dân hiểu và có thể thực hiện tốt việc giữ gìn, bảo tồn, phát triển những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, trong đó quan trọng nhất là việc bảo tồn kiến trúc nhà trình tường – Nơi mang đậm giá trị văn hoá của dân tộc Tày, Nùng Lạng Sơn.